به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، آیین افتتاح هشتمین کنگره سالانه متخصصان علوم اطلاعات با عنوان «علوم اطلاعات و هوش مصنوعی» ۲۳ آبان ماه ۱۴۰۳ با حضور متخصصان، اندیشمندان و پژوهشگران علم اطلاعات و دانش‌شناسی در کتابخانه ملی برگزار شد.

دبیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در این مراسم پیرامون کاربردهای هوش مصنوعی در کتابخانه‌ها، اظهار داشت: مراجعه به منابعی که «کاربردهای احتمالی هوش مصنوعی در کتابخانه‌های عمومی و دانشگاهی» را ارزیابی کرده‌اند، فهرستی از این کاربردها را در اختیار ما قرار می‌دهد که در نگاه اول بسیار جذاب و قابل تحقق به نظر می‌رسند.

وی تضمین و پایداری خدمات کتابخانه‌ای، پاسخگویی خودکار به پرسش‌های کاربران، جستجوی هوشمند منابع، پردازش متن و استخراج اطلاعات، استخراج موضوعات و کلیدواژه‌ها و تهیه خلاصه گویا از کتاب‌ها و مقالات، دسترسی سریع به محتوای دیجیتالی، تحلیل محتوای کتاب‌ها، کمک به کتابداران برای طبقه‌بندی کتاب‌ها در رده‌بندی‌های مختلف، مدیریت مجموعه به منظور تصمیم‌گیری برای خرید یا حذف کتاب از مجموعه کتابخانه، خودکارسازی فرآیندها از راه حذف فرآیندهای تکراری در کتابخانه، پشتیبانی از ناشنوایان و نابینایان به وسیله فناوری‌های تشخیص گفتار و ترجمه متن به گفتار و بالعکس، تسهیل فرآیندهای امانت و بازگشت کتاب، تحلیل نیازهای اطلاعاتی، ارائه آموزش و راهنمایی در زمینه استفاده از منابع و مهارت‌های اطلاعاتی، جستجوی حرفه‌ای، پیاده‌سازی ربات‌های گفتگو یا چت‌بات‌ها و در نتیجه ارائه خدماتی مانند پاسخ‌دادن به سؤالات مرجعِ پایه‌ای و جستجو در فهرست کتابخانه، تجزیه ‌وتحلیل داده‌ها درباره الگوهای امانت و رفتار کاربر، توصیه کتاب‌ها یا مقالات مورد علاقه کاربران، خودکارسازی کارهای معمول مانند فهرست‌نویسی، رده‌بندی و نمایه‌سازی، انجام سفارش بین کتابخانه‌ای، ارجاع کاربران به سایر کتابخانه‌ها،  نظارت بر کیفیت منابع در مجموعه، طبقه‌بندی کتابشناسی‌ها و مقالات نشریات، مشخص کردن مکان دقیق قرارگیری کتاب و ارتباط آن با کتاب‌های مشابه، ایجاد پایگاه داده و ارائه راهنمای وجین منابع، نمونه‌هایی از این کاربردها دانست.

رمضانی تصریح کرد: ما می‌توانیم عناوین دیگری را هم به این فهرست بیفزاییم و متوقع باشیم حالا که دیگر «فهرست کاربردهای هوش مصنوعی» معلوم و مشخص است، فقط کافی است از آنها استفاده کنیم. اما از سوی دیگر می‌توانیم، در مقابل، فهرست پروپیمان دیگری از خطرات و آسیب‌های هوش مصنوعی ارائه کنیم. نکته این است که هوش مصنوعی در حال طیِ مسیر توسعه خود در غرب است، اما استفاده از این فناوری برای ما، به دلایلی که به برخی از آنها اشاره می‌کنم، فعلاً در حد یک قابلیت است. هوش مصنوعی، در هر حال، فرآورده‌ای غربی و برخاسته از وضع فکری غرب است و به همین دلیل باید از ربط آن با «کتابخانه‌ عمومی ایرانی» بپرسیم.

وی با اذعان به ضرورت و حتمیت استفاده از هوش مصنوعی به برخی از چالش‌های این حوزه اشاره  کرد و گفت: مسئله اوّل، «شناخت» است. ما هوش مصنوعی را چه قدر می‌شناسیم؟ آیا آن را فقط ماشین مقلدی می‌دانیم که از روی کارکرد مغز کپی می‌کند؟ آیا کار هوش مصنوعی را عیناً شبیه‌سازی انسان می‌دانیم؟ نسبت میان هوش مصنوعی و اساساً تکنولوژی را با تفکّر در چه چیزی می‌دانیم؟ بنیاد این فناوری هنوز در حکمرانی کشور ما تبیین نشده و نتایج مثبت و منفی آن برای مدیران و حتی محققان مشخص نیست. نظام تصمیم‌گیر ما هنوز سیاست‌های عملیاتی واحد برای استفاده از این امکان را وضع نکرده است. مسأله این است که برای این گزینش باید طرحی کلی داشته باشیم و به شرایط فرامتنی و انضمامی آن عمیقاً بیندیشیم.

دبیرکل نهاد ادامه داد: چالش دوم، رویکرد کم و بیش متضاد هوش مصنوعی به آزادی کاربر از یک سو و تأکید به رعایت حوزه خصوصی او است. این احتمال وجود دارد که در کتابخانه، اطلاعلات و پسندهای شخصی اعضا ذخیره شده و از آنها استفاده‌های نادرست غیرکتابخانه‌ای شود. در این صورت، هوش مصنوعی، همزمان، علیه خودش و خلاقیت عضو عمل می‌کند. چالش دیگر، موضوع بی‌عدالتی و سوگیری تبعیض‌آمیز است. این امر مصادیق فراوان در ابزارهای فناورانه غربی دارد. این سوگیری البته همه اجتماع و حتی سیاست را در برمی‌گیرد و منحصر به حوزه فرهنگ و کتابخانه نیست. در این صورت، هوش مصنوعی، خود، به عامل قدرت و ایجاد تبعیض تبدیل شده و برخلاف وضع دموکراتیک و مدنی خودش عمل می‌کند.

وی افزود: چالش دیگر فنّاوری هوش مصنوعی در حوزه کتابخانه عمومی، که نتیجه الگوریتم‌محوری و فاصله گرفتن از «فهم عمیق» است، عوام‌فریبی از راه انتشار هوشمند و هدفمند اطلاعات نادرست است. هوش مصنوعی در چنین موقعیتی، چه بسا به منظور سامان‌دهی به اطلاعات متنوع و انبوه، مشکل جدیدی جدیدی تولید می‌کند؛ یعنی با حدف یا کند کردن فرآیند مدیریت اطلاعات، موجب بروز شتاب مصنوعی شده و با تضعیف اعتماد کاربر به خود، از توجه به «نیاز واقعی مردم» فاصله می‌گیرد.

رمضانی با اشاره به «کتابخانه بدون کتاب» و «اپلکیشن جامع کاربران» به عنوان دو نمونه از محصولات و امکانات دیجیتالی نهاد، اظهار داشت: از این دو محصول و امکان، یکی محقق شده و دیگری در حال اجرا و پیاده‌سازی است؛ توسعه و تکمیل این تجربه‌ها به مرور زمان و با اصلاح فرایندها شکل خواهد گرفت.

وی ادامه داد: «کتابخانه بدون کتاب»، قبل‌تر، به نام «کتابخانه دانشجو» با زیربنای ۲۶۰ مترمربع در سال ۱۳۷۲ تأسیس و در سال ۱۳۸۴ توسط اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی به صورت دائم به نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور واگذار شد. این کتابخانه در بوستان دانشجو و در منطقه ۱۱ شهرداری تهران واقع شده است. در سال ۱۳۹۸ تصمیم به توسعه، بازسازی و بهسازی ساختمان گرفته شد. همزمان با بیستمین سالگرد تأسیس نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، کتابخانه آینده (شهید محسن فخری‌زاده)، به عنوان اولین کتابخانه عمومی تمام‌الکترونیک و خانه خدمات دیجیتال و خلاقیت کتابخانه‌های عمومی، با هدف پرورش استعدادها، حمایت از کسب ‌و کارهای دانش‌بنیان و ارائه خدمات الکترونیکی، در ۱۸ اسفند سال ۱۴۰۲ به بهره‌برداری رسید. فعالیت این کتابخانه مبتنی بر فضایی مدرن و خلاق برای کسب‌وکارها و مطالعه گروهی بوده و امکان دسترسی به میلیون‌ها منبع دیجیتال و خدمات متنوع و متناسب با نیازهای عموم علاقه‌مندان به کتاب و کتابخوانی و برگزاری کارگاه های آموزشی و نشست‌های تخصصی در آن فراهم است. ۱۰ اتاقک مطالعه انفرادی، ۴ اتاق مطالعه گروهی (فضای کار اشتراکی)، کلاس آموزشی، سالن جلسه، کافه کتاب از جمله امکانات فیزیکی کتابخانه آینده است.

دبیرکل نهاد اظهار داشت: در پیاده‌سازی اپلیکیشن جامع موبایل و وبِ نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور (اپلکیشن جامع کاربران) برنامه‌ریزی اجرایی برای استفاده از هوش مصنوعی در زمینه‌های تجمیع داده‌ها و خودکارسازی و هوشمندسازی فهرست‌بندی منابع؛ هوشمندسازی و شخصی‌سازی پاسخ‌های جستجو؛ سیستم توصیه‌گر بر اساس پروفایل و سوابق رفتارهای کاربر از جمله امانات، خدمات استفاده‌شده، جستجوها و قفسه‌های شخصی مورد مطالعه؛ تحلیل داده‌ها و چت بات پاسخگوی هوشمند و دستیار هوشمند مصنوعی انجام شده و در بخش‌های مختلف، پیاده‌سازی اپلیکیشن در دست اجراست.

وی در خاتمه تصریح کرد: رسالت هوش مصنوعی، ایجاد انقلاب بزرگ در تکنولوژی است. هوش مصنوعی، ما را بیش از پیش در معرض ذات سلطه‌جوی تکنولوژی قرار می‌دهد. اما این به معنای نابودی ما نیست. فلسفه توجه به تکنولوژی و هوش مصنوعی به عنوان محصول نوین آن، باید میدان دادن به ذهن و هوش هیجانیِ انسان باشد تا، در نتیجه ورود هوش مصنوعی به زیست بشری، انسان فرصت پیدا کند از قابلیت‌های خود در جاهای دیگر استفاده کند. مسأله مهم، فهم ذات تکنولوژی و درک مخاطرات آن است. آموزش درست، کسب مهارت‌های مرتبط، تنظیم قوانین و مقررات مفید و مؤثر و بحث و گفت‌وگوی روشمند و علمی در این حوزه باعث می‌شود هوش مصنوعی، باب «بهتر فهمیدن» را به روی انسان نبندد و در قلمرو فرهنگ و اجتماع، ارزش‌آفرین باشد؛ به شرطی که در این سیر، از اندیشه به سمت اجرا برویم.